W dniach 27 sierpnia – 01 września 2022 r. Dziekan Wydziału Nauk Społecznych i Humanistycznych dr hab. Maciej Borski, prof. WSH uczestniczył w wizycie studyjnej w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu. Jej częścią poza spotkaniem z sędzią Trybunału prof. Krzysztofem Wojtyczkiem oraz kwerendą przeprowadzoną w bibliotece Trybunału był udział w I Strasburskim seminarium naukowym pt. „Prawa człowieka w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka”.
Panie profesorze, proszę opowiedzieć o przebiegu wizyty. Jakie emocje towarzyszyły Panu podczas odwiedzin w tej unijnej instytucji?
To była wyjątkowa wizyta. Seminarium odbyło się 30 sierpnia 2022 r. w siedzibie ETPCz. Jego moderatorem był prof. dr hab. Mirosław Granat (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku). Wzięło w nim udział dziesięciu referentów wśród których znaleźli się m.in. prof. Krzysztof Wojtyczek – sędzia ETPCz, Jan Sobczak - Pełnomocnik Ministra Spraw Zagranicznych ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, prof. Marian Grzybowski (sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku). Wizyta w Europejskim Trybunale Praw Człowieka była doskonałą okazją do przyjrzenia się jak funkcjonuje ważny europejski organ sądownictwa międzynarodowego. Warto wspomnieć, że Trybunał orzeka w sprawach praw człowieka zapisanych w Konwencji i protokołach dodatkowych do niej, rozpatrując skargi obywateli 46 państw członkowskich Rady Europy, które ratyfikowały Konwencję. Trybunał jest organem Rady Europy.
Zapewne miał Pan okazję porozmawiać z referentami. Jak wygląda procedowanie i praca w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w porównaniu z polskimi instytucjami wymiaru sprawiedliwości?
Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka trudno oczywiście porównywać z postępowaniem przed klasycznym sądem, choćby z uwagi na fakt, że skarga musi dotyczyć naruszenia jednego z praw gwarantowanych przez akt prawa międzynarodowego, jakim jest Europejska Konwencja Praw Człowieka. Z drugiej strony są pewne elementy bardzo podobne występujące w obu typach postępowań. Wszczęcie postępowania przed ETPCz następuje po wniesieniu skargi, z którą może wystąpić każdy obywatel w ciągu 6 miesięcy od momentu uprawomocnienia się orzeczenia lub decyzji w sprawie. Najpierw zatem musi zakończyć się postępowanie przed organami krajowymi. Postępowanie przed ETCz składa się z dwóch etapów. W początkowym prowadzone jest wyłącznie w formie pisemnej. Przede wszystkim bada się czy skarga jest w ogóle dopuszczalna. Podjęcie decyzji o dopuszczeniu skargi powoduje kontynuację postępowania, w którym wyznaczany jest termin do składania pisemnych uwag dotyczących przedmiotu i dalszych dowodów. Rozprawa co do przedmiotu skargi przeprowadzana jest, gdy wnosi o to zainteresowana strona. Wówczas rozpoczyna się druga – ustna część postępowania. Rozprawy są jawne, chyba że w wyjątkowych okolicznościach Izba, która orzeka w sprawie postanowi inaczej. Może to nastąpić z urzędu lub na wniosek strony. Wniosek o przeprowadzenie rozprawy przy drzwiach zamkniętych musi obowiązkowo zawierać uzasadnienie. Rozprawą kieruje Przewodniczący Izby. Po uznaniu skargi za dopuszczalną, Szef Kancelarii Trybunału nawiązuje kontakt ze stronami w celu doprowadzenia do polubownego załatwienia sprawy. Jeśli ugoda zostanie osiągnięta, wówczas Trybunał wydaje decyzję o skreśleniu sprawy z wokandy. Jeśli ugoda nie zostanie osiągnięta Trybunał wydaje orzeczenie, które podejmuje większością głosów. Jest ono ostateczne i ma charakter wiążący dla państwa, przeciwko któremu skierowana była skarga. W przypadku gdy Trybunał uzna, iż rzeczywiście doszło do naruszenia Konwencji, może zasądzić na rzecz skarżącego (ofiary tego naruszenia) odszkodowanie.
W ramach wizyty Pan Dziekan wygłosił referat pt. „Ograniczanie zdolności do czynności prawnych w świetle standardów EKPCz i orzecznictwa ETPCz” – głos w dyskusji. Skąd taki wybór tematu i jaki był cel referatu?
Wybór tematu wystąpienia był oczywiście podyktowany moimi zainteresowaniami naukowymi. Od pewnego czasu podejmuję zagadnienia związane ze statusem prawnym osób z niepełnosprawnościami, w tym osób niepełnosprawnych psychicznie i intelektualnie oraz problematyką wsparcia tych osób zarówno przez instytucje publiczne jak i prywatne. Należy podkreślić, że w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności brak bezpośredniego odniesienia do problematyki osób niepełnosprawnych psychicznie i intelektualnie i do zagadnienia pozbawiania czy ograniczania zdolności do czynności prawnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie jednak zajmował stanowisko w sprawie zgodności z EKPC instytucji prowadzących do ograniczenia czy pozbawienia zdolności do czynności prawnych, w szczególności ubezwłasnowolnienia. Analiza tych instytucji dokonywana była przede wszystkim z punktu widzenia art. 8 EPKC, a więc prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, oraz art. 6 EKPC, czyli prawa do rzetelnego procesu sądowego. Ocena dokonywana przez ETPCz dotyczyła zarówno aspektów proceduralnych, czyli swego rodzaju „jakości” postępowania prowadzącego do pozbawienia (ograniczenia) zdolności do czynności prawnych, jak i, w węższym zakresie, materialnoprawnych aspektów stosowania instytucji ubezwłasnowolnienia. W swoim wystąpieniu dokonałem analizy wybranych orzeczeń ETPCz przełomowych z punktu widzenia zagwarantowania praw osobom z niepełnosprawnościami.
